Wspólna granica, wspólne historie
Fragmenty wspomnień Karla Borskiego i Lajosa Erdélyi pochodzą z archiwum historii wizualnej USC SF. Film powstał w ramach projektu „Wspólna granica, wspólne historie“ i jest wynikiem współpracy między stowarzyszeniem PANT i USC SF. Celem całego projektu jest odnalezienie wśród czeskich, polskich, słowackich i węgierskich wspomnień takich historii, których treść wykracza poza granice państw. Poszczególne wspomnienia przygotowano także w pozostałych wersjach językowych w celu ich udostępnienia jak najszerszej opinii publicznej. Uważamy, że po obejrzeniu tych wspomnień fundamenty powszechnie podzielanych i krążących uprzedzeń i stereotypów stracą na sile, że wspomnienia te spowodują większą tolerancję i wychowywać będą na rzecz odpowiedzialnej postawy obywatelskiej.

czas: 3:15
język: czeski, węgierski
napisy: polskie

Pierwszy europejski transport do Niska nad Sanem
W październiku 1939 r., pod dowództwem członka SS, samego Adolfa Eichmanna, pracownika RSHA do spraw żydowskich, z ziemi ostrawskiej wywieziono 1223 żydowskich mężczyzn do Niska nad Sanem w Polsce, gdzie własnymi rękami mieli wybudować obóz. Część z nich zapędzono później pod granicę niemiecko-radziecką. Za nielegalne przekroczenie granicy skazani zostali na prace przymusowe w sowieckich łagrach. Po likwidacji obozu w marcu 1940 r. niektórzy z nich mogli powrócić do domów (301 więźniów z Ostrawy i 200 z Wiednia). Wkrótce jednak rozpoczęły się kolejne masowe transporty do Terezína i do obozów koncentracyjnych.

Węgry schronieniem dla Żydów
Żydzi byli na Węgrzech prześladowani, jednak z sąsiednich państw zajętych przez Niemców zmierzało tam wielu żydowskich nielegalnych uchodźców.
Kiedy niemieckie tajne służby dowiedziały się o dążeniach węgierskiego rządu do zawarcia odrębnego pokoju, zapadła decyzja o zajęciu Węgier przez armię niemiecką. Na rozkaz szefa sztabu generalnego armia węgierska nie stawiała w dniu 19 marca 1944 r. siłom okupanta żadnego oporu (tzw. operacja Margarethe). Następnie odwołany został premier Miklós Kállay, zaś jego urząd objął były ambasador w Berlinie, Döme Sztójay. Utworzył on rząd składający się wyłącznie ze skrajnie prawicowych polityków i zakazał partii opozycyjnych. W zakresie gospodarki rząd zatwierdził wzrost eksportu żywności i surowców do Niemiec. Zamiast ściągnięcia jednostek węgierskich z ZSRR wysłano na front kolejne dywizje. Odpowiedzią na te działania było bombardowanie Budapesztu przez angielsko-amerykańskie siły powietrzne. Pierwszy duży nalot bombowy uderzył w stolicę 3 kwietnia 1944 r. Po nim miało miejsce jeszcze 19 nalotów.

Do tej pory Żydzi chronieni byli w Królestwie Węgier przed likwidacją fizyczną na mocy ustawy. Od 29 marca 1944 r. zaczęło obowiązywać obwieszczenie, nakazujące Żydom noszenie żółtej gwiazdy. Osobom tego wyznania nie wolno już było wykonywać zawodu nauczyciela, lekarza lub adwokata. Żydów gromadzono w gettach, a następnie wywożono do Oświęcimia. Pierwszy taki transport wyruszył 15 maja 1944 r. Do końca czerwca deportowano około 440 000 Żydów z prowincji. 320 000 z nich nigdy nie wróciło do domu. Horthy wstrzymał deportacje po kilku miesiącach, na początku czerwca 1944 r., pod presją osobistości światowych, reagujących na wypowiedzi dwóch zbiegłych więźniów. Czynem tym uratował życie 200 000 budapesztańskich Żydów.

Karel Borský
Kurt Biheller (Karel Borský) urodził się w 1921 r., we Frysztacie (Karwina), jednak jego żydowska rodzina zamieszkała później w Morawskiej Ostrawie, przy ul. Luxa (dziś ul. Verdunská). Kurt ukończył gimnazjum i dwa lata akademii handlowej. Ojciec, matka i trzynastoletni brat zostali zamordowani w nazistowskich obozach zagłady, Kurt zaś przedostał się do ZSRR po ucieczce z obozu w Nisku. Począwszy od stopnia zwykłego szeregowca związany był z całą historią pierwszego korpusu armii czechosłowackiej w ZSRR, wojnę zakończył jako porucznik-dowódca baterii artyleryjskiej V. pułku. Znany jest bardziej pod nazwiskiem Karel Borský, które przyjął po 1945 r., jako autor wspomnień pod tytułem Zítra začne obyčejný den Jutro zacznie się zwykły dzień. Pozostał w szeregach armii, ale w okresie antysemickich nagonek po procesie Slánskiego został z niej wyrzucony, a przez cały rok 1951 był nawet więziony. Został zrehabilitowany w 1957 r., był członkiem Komisji Nadzorczej ONZ w Korei. Za czyny bojowe został odznaczony dwukrotnie Czechosłowackim Krzyżem Walecznych, Czechosłowackim Medalem za Odwagę, radzieckim orderem Czerwonej Gwiazdy i medalem Za Zwycięstwo nad Niemcami, rumuńskim Coroana Romaniei, polskim Krzyżem Walecznych itd. W 2000 r. otrzymał stopień generała brygady, zmarł w 2001 r.

Lajos Erdélyi
Urodził się 17 maja 1929 r. w rumuńskim mieście Târgu Mureș, w rodzinie żydowskiej. W wyniku drugiego arbitrażu wiedeńskiego Węgry uzyskały połowę Transylwanii. Z nadejściem wojny warunki się pogarszały i rodzina doznała kilku pogromów. Węgierskie siły bezpieczeństwa rozpoczęły prześladowania ludności żydowskiej. Powstały getta. Rodzina Lajosa Erdélyi została wysiedlona do getta w Târgu Mureș. Po zajęciu przez Wehrmacht w 1944 r. deportowano stamtąd 4 600 Żydów do Oświęcimia-Brzezinki, wraz z całą rodziną Erdéleyi . Matka i siostra Lajosa zmarły w Oświęcimiu, jego ojcu i jemu samemu udało się przeżyć. Stopniowo znalazł się w obozach koncentracyjnych w Gross-Rosen i Dörnhau, gdzie został wyzwolony przez Armię Czerwoną. Po wojnie wrócił do Rumunii. W 1988 r. przeniósł się na Węgry, był tam znanym fotografem. Rozmowę nakręcono w języku węgierskim.

Wywiad pochodzi z archiwum USC Shoah Foundation Institute, które jest największym na świecie multimedialnym archiwum wspomnień świadków holocaustu. Fundacja Survivors of the Shoah Visual History Foundation powstała w 1994 r. Jej celem jest przeprowadzanie wywiadów z osobami ocalałymi z  holocaustu – swoimi wspomnieniami podzielili się przed kamerami nie tylko Żydzi czy Romowie, którzy przeżyli holocaust, ale także wyzwoliciele, więźniowie obozów koncentracyjnych innych narodowości, ratownicy i uczestnicy procesów zbrodniarzy wojennych. Na przestrzeni kilku lat fundacja zgromadziła w 56 krajach świata niemal 52 tysiące wywiadów filmowych w 32 językach. Obecnie jest to największe archiwum tego rodzaju na świecie. Więcej informacji na temat USC Shoah Foundation znajdą Państwo na stronie www.dornsife.usc.edu/vhi (w języku angielskim) lub http://sfi.usc.edu/international/polish (w języku polskim).